13 کتاب عاشورایی که باید بشناسیم

امام حسين عليه السّلام از آن جهت كه ابعاد زندگاني او در طول تاريخ مورد توجه تاريخ‌نويسان قرار گرفته است، در مورد زندگاني آن حضرت و واقعه عاشورا كتاب‌هاي بسياري نوشته شده است و حتي نويسندگان سنّي مذهب نيز در اين زمينه كتاب‌هايي را به رشته تحرير در آورده‌اند. در این مقاله برای شما کتاب‌های قابل استناد و معتبر را جهت مطالعه زندگی امام حسین (ع) قرار می‌دهیم و امیدواریم مورد استفاده قرار گیرد.

الارشاد في معرفة حجج ا… علي العباد

امّا در ميان كتب شيعه كه به طور اجمالي و صحيح زندگي آن حضرت را براي نسل‌هاي بعدي به يادگار گذاشته است مي‌توان به كتاب گران‌مايه و ارزشمند «الارشاد في معرفه حجج ا… علي العباد» نوشته مرحوم شيخ مفيد اشاره نمود. از ويژگي‌هاي مهم و بارز اين اثر آن است كه در اواخر قرن چهارم هجري يا اوايل قرن پنجم هجري نوشته شده است.

همانگونه كه مؤلف آن در ابتدا مي‌گويد، «آنچه در اين كتاب آمده است درباره امامان معصوم عليهم السلام است و درباره مدّت عمر و زندگي و مكان شهادت ايشان و شمّه‌اي از جريان زندگي آن‌ها است تا مطالب شبهه‌ناك از مسائل حقّه جدا گردد». اين كتاب يكي از جامع‌ترين كتاب‌هايي است كه در اين زمينه نوشته شده است چرا كه نويسنده آن از كساني است كه امام زمان عليه السّلام او را توثيق فرموده‌اند.

در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)

كتابی که در این زمینه بسیار قابل توجه است كتاب شريف منتهي‌الآمال است كه توسط مرحوم شيخ عباس قمي نگاشته شده است و در اين كتاب نيز پيرامون امام حسين عليه السّلام از ولادت تا شهادت مباحث جامع و دقيقي مطرح شده است و علاوه بر آن اين نويسنده كتاب «نفس المهموم» را نيز در خصوص واقعه كربلا نوشته است.

از آنجا که سعی مترجم بر آن بوده که فارسی‌زبانان از این کتاب نفیس، استفاده همه‌جانبه ببرند، همه عبارات کتاب و اشعار آن، به فارسی ترجمه شده و هر شعر عربی، غالباً به یک شعر فارسی ترجمه گردیده و تا حد امکان مقصود شعر عربی در آن گنجانده شده است. ترجمه کتاب «نفثة المصدور» اثر شیخ عباس قمی هم که به‌عنوان متمم این کتاب تألیف شده، در آخر کتاب چاپ شده است.

مترجم در این ترجمه، اشعار عربی را به اشعار پارسی نقل کرده و تا حد امکان و فرصت مقصود شاعر عرب را در شعر پارسی گنجانده است.این ترجمه از نسخه چاپی کتاب «نفس المهموم» است که سید احمد کتابچی در سال ۱۳۶۸ ق، منتشر کرده است. در این نسخه، قسمت‌های متعددی از مؤلف کتاب به‌عنوان پاورقی درج شده و مترجم برای آنکه تغییری در مقصود مؤلف نشده باشد، آنها را در همان پاورقی درج کرده است.

آهی سوزان بر مزار شهیدان (ترجمه اللهوف)

در این کتاب نخست زندگی مولف لهوف سید بن طاووس و نظرات دانشمندان شیعه درباره‌ی وی و تالیفات آن ذکر گردیده است. سپس مباحثی در خصوص زندگی امام حسین (ع) و حوادث کربلا در سه مسلک روایت شده که عبارت‌اند از: در بیان امور پیش از جنگ، در توصیف احوال جنگ، و در بی ایان امور پس از شهادت آن حضرت.

لهوف درباره رخدادهایی است که به حادثه کربلا منتهی شده، همچنین اصل جنگ و رخدادهای بعدی آن. کتاب «لُهُوف» ابن طاوس اختصار و اشتهار را با هم جمع کرده و در نزد علمای برجسته شیعه جایگاه مهمی برای خودش باز کرده است به طوری که شهید محراب آیت اللّه سیّد محمد علی قاضی تبریزی می‌فرماید: «کتاب لهوف سیّد ابن طاوس – رحمة اللّه علیه – نقلیّاتش بسیار مورد اعتماد است و در میان کتب مَقاتل کتاب مَقْتَلی به اندازه اعتبار و اعتماد به آن نمی‌رسد و در اطمینان بر آن کتاب در ردیف اول کتب معتبره مقاتل قرار گرفته است.»

حماسه حسینی

کتابی مشتمل بر سخنرانی‌ها و یادداشت‌های مرتضی مطهری درباره واقعه کربلا و به‌ویژه تحریف‌هایی که در نقل اخبار آن روی داده است. این کتاب در چاپ‌های اولیه در سه جلد منتشر شد، ولی چاپ‌های بعدی آن به صورت دوجلدی ارائه گردیده است. حماسه حسینی با عنوان «الملحمةُ الحسینیة» به عربی ترجمه شده است.

نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا

این کتاب به قلم غلامحسین زرگری نژاد است. در این کتاب تحلیلی در بنیادها و ماهیت قیام کربلا با اتکا به منابع دست اول است. پایبندی مؤلف به اصول نقادی تاریخی و پیراسته از پیرایه‌های عاطفی، از ویژگی‌های نوشته به شمار می‌رود.در دیدگاه مؤلف حادثه کربلا یکی از مهم ترین نتایج تجدید حاکمیت امویان در تاریخ اسلام است.

او بر این نظریه تأکید دارد که “واقعه کربلا در فراسوی کشاکش حسین بن علی (ع) و یزید، ستیز رویارویی دو مذهب بود، اما نه با ستیزی با عریان ستیزی توحید و شرک یا ستیز پیامبر اسلام و ابوسفیان بن حرب، بلکه در عصر تجدید اقتدار اشرافیت اموی و خلفای دیروز، کشاکشی تلخ و دشوار بود میان شرک نهان شده در کسوت توحید و توحید غریب مانده در جامه تنهایی و بی پناهی کامل سال 61 هجری”.

در بخش‌های هفتگانه کتاب مؤلف ابتدا با بررسی و نقد مهم ترین منابع تحقیق حادثه کربلا، با عنایت به ارزش گذاری مؤلفان و روش شناختی آنان، به ارزش روایات ابومخنف مهم ترین گزارشگر نهضت کربلا پرداختند و پس از بیان چگونگی روند شکل گیری اشرافیت اموی، حوادث کربلا و محورهای کلی نهضت را از آغاز سلطنت یزید تا شهادت امام حسین (ع) شرح و تبیین کرده است؛ و در ادامه با بررسی و تحلیل اهداف و مبانی تئوریک و اعتقادی نهضت حسینی به همراه بحثی در پیامدهای قیام کربلا، بحث را به پایان برده است. بخش نهایی کتاب حاوی گزارشی از نام و نشان شهدای کربلا براساس آثار تاریخی و مقاتل است.

تأملی در نهضت عاشورا

حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، استاد و پژوهشگر تاریخ علی الخصوص تاریخ دین اسلام، کتابی همه جانبه و وسیع در باب قیام امام حسین (ع) با نام تاملی در نهضت عاشورا منتشر کرده است که حاصل چندین سال تحقیق و بررسی و جمع آوری اطلاعات لازم جهت آمادگی برای انتشار بوده است. نسخه‌ی ابتدایی این کتاب در دهه هشتاد شمسی منتشر شد و اکنون در ویرایش جدید آن حجم مطالب به تقریبا دو برابر نسخه‌ی نخست رسیده است. این افزایش حجم نشان از پویایی امر تحقیقات و علاقه‌ی پژوهشگران به تحلیل و درک جنبه‌های گوناگون این قیام عظیم داشته است.

محتوای کتاب موضاعات مختلفی را شامل می‌شود که وجه مشترک همه‌ی آن‌ها قیام عاشورا و تفکر امام حسین(ع) است. شروع اثر با معرفی منابع تاریخی معتبر و مربوط به رویداد کربلا است. سپس توضیحاتی در باب زمینه‌های قیام و گزارشاتی مفصل و جزئی از واقعه‌ی عاشورا و اتفاقات کربلا به مخاطب ارائه می‌شود. یکی دیگر از جنبه‌های مورد توجه قیام امام حسین(ع)، اتفاقات بعد از واقعه‌ی عاشورا و شهادت حضرت و یارانشان است که رویدادهای صورت گرفته تا چهلمین روز پس از واقعه و اربعین امام حسین(ع) را شامل می‌شود.

این قیام همچون یک مکتب بزرگ فکری اهداف و حکمت‌هایی داشته که از دیگر نکات مورد بررسی کتاب است و پس از آن آثاری را که این نهضت بزرگ فکری بر کلیت جهان اسلام گذاشت و بعد شعاری و شکل‌های آن را زیر ذره بین قرار می‌دهد. این قیام بزرگ در گذر زمان به شکل‌های مختلف به جهانیان عرضه شده که در برخی از این اشکال در اصل قضیه دست برده شده و جنبه‌های مختلف آن مورد تحریف قرار گرفته است که نگارنده این تحریفات را نیز در قالب فصلی جداگانه به خوانندگان معرفی می‌کند.

قیام حسین (ع)

دکتر شهیدی در این کتاب بیش از آن‌که در جست‌وجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است؛ «مقصود من از نوشتن این یادداشت‌ها مقتل‌نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من کوشیده‌ام تا خود بدانم آن‌چه رخ داد، چرا رخ داد؟ » (ص ۷)

کتاب پس از پنجاه سال، نه روایت زندگی امام حسین علیه‌السلام، بلکه تحلیل و علت‌شناسی عاشوراست. بیان حوادث تاریخ صدر اسلام برای نویسنده چندان موضوعیت ندارد. او تلاش می‌کند تا به واسطه مرور بر آن‌چه در این پنجاه سال بر جامعه مسلمین گذشت، چرایی این حادثه را بازگو نماید.

دکتر شهیدی علت فاجعه را فقط در سال ۶۰ و ۶۱ ه.ق جست‌وجو نمی‌کند، او نقطه عزیمت خود را برای تحلیل حادثه، سال‌ها قبل قرار داد و به همین دلیل نامی این‌گونه برای اثر خویش برگزید.دکتر شهیدی این حادثه تاریخی را به مثابه یک معلول مورد بررسی قرار می‌دهد و تلاش می‌کند که علل و ریشه‌های آن رخداد را برجسته نماید. او برای یافتن علل این حادثه شگفت، از سال‌ها قبل و از تحولاتی که قدم به قدم مسیر فاجعه را پیمودند سراغ می‌گیرد.

مقتل ابو مخنف

امّا درباره عاشورا و مهمترين واقعه زندگاني امام حسين عليه السّلام و حتي جهان اسلام تا كنون، كه واقعه كربلا است كتاب‌هاي بسياري نوشته شده است كه از جمله آن‌ها مي‌توان به مقتل ابي مخنف كه اولين مقتل كربلا است، اشاره نمود و اين كتاب با توجه به تحريفاتي كه پس از گذشت زمان بر آن حادث شده است، توسط استاد ارزشمند يوسفي غروي، با منابع اصيل تاريخي مطابقت داده شده و موارد قطعي آن جدا گرديده و حتي توسط آقاي جواد سليماني ترجمه نيز شده است.

هرچند درباره مذهب ابومخنف اتفاق نظر وجود ندارد، ولی کتاب باقی‌مانده از وی، یعنی مقتل الحسین، مورد مراجعه و اعتماد تاریخ‌نگاران و پژوهشگران مذاهب و نحله‌های گوناگون، از جمله اهل‌سنت است. آنان هنگامی که به موضوع خلافت یزید بن معاویه، به ویژه جنایت وی در کربلا و شهادت حسین بن علی رسیده‌اند، چاره‌ای جز نقل بخش عمده یا فشرده‌ای از مقتل ابومخنف ندیده‌اند یا به گونه گزینشی، آن را نقل به مضمون کرده‌اند.
نامی‌ترین تاریخ‌نگار اهل‌سنت، محمدبن جریر طبری (م ۳۱۰)، بیشترین استفاده را از مقتل ابو مخنف در بیان واقعه سترگ کربلا نموده، حدود ۹۷ روایت را با بیان سند از آن گزارش کرده است. این مفصل‌ترین نقلی است که از این مقتل در دست داریم. ابو مخنف در نقل حوادث عاشورا و رخدادهای پیرامون آن، با بی‌طرفی و دقت علمی فراوان عمل کرده است.

سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه امامیه

سنت عزادارى و منقبت‌خوانى در تاريخ شيعه اماميه، كتابى است مشتمل بر دو مقاله فارسى كه توسط مؤسسه شيعه‌شناسى با مقدمه محمود تقى‌زاده داورى منتشر شده است: مقاله اول كه توسط دكتر صادق آئينه‌وند براى مؤسسه شيعه‌شناسى ارسال شده، در واقع جزوه تحقيقى دوره دكترى دكتر حسين پوراحمدى است كه براى استاد ارجمندشان تهيه شده است.

مقاله دوم نيز بخشى از كتاب «پويايى فرهنگ و تمدن اسلام و ايران»، نوشته دكتر على‌اكبر ولايتى است. كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و دو مقاله است كه مطالب مقالات به‌صورت سلسله‌وار بدون تبويب و فصل‌بندى خاصى ارائه شده است. مقالات به شيوه علمى نگارش شده و به منابع مختلف شيعه و سنى استناد شده است.

زندگانی حضرت ابی عبدالله الحسین سید الشهدا (ع)

این کتاب که به قلم ابوالقاسم سحاب است، در مورد شخصیت والای امام حسین نوشته شده است و در قسمت‌های مختلف آن به نبوغ، کمال و فصاحت سالار شهیدان و وقایع روز عاشورا صحبت شده است. همچنین قسمت‌های مهمی از این کتاب به احسان ایشان در حق فقرا و تنگدستان اشاره شده است. توضیح در مورد عفو و گذشت آن حضرت و جود و كرم ایشان هم از قسمت‌های دیگر این کتاب است.

حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)

حیات فکری و سیاسی امامان شیعه نام کتابی از رسول جعفریان است که با هدف پرداختن به جنبه‌های سیاسی و فکری زندگانی امامان شیعه تألیف شده‌است. محتوای این کتاب نخستین بار به صورت سلسله مقالاتی در مجله نور علم انتشار یافت و سپس به‌صورت کتابی مستقل درآمد. کتاب حاضر به زبان‌های عربی و اردو نیز ترجمه شده. کتاب یاد شده در آخرین مرحله با اصلاحات فراوان توسط نشر علم منتشر گردید.

تاریخ خلفا، از رحلت پیامبر (ص) تا زوال امویان

این کتاب نخستین مجلد از مجموعه «تاریخ سیاسی اسلام» حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان است. دومین جلد این مجموعه «تاریخ خلفا: از رحلت پیامبر تا زوال امویان نام دارد. شاید بتوان این کتاب را یکی از نخستین منابع تفصیلی آکادمیک در تاریخ سیاسی اسلام دانست.

کتاب شامل هفت فصل کلی است: «تاریخنگاری مسلمانان»، «دوره جاهلی»، «آغاز اسلام»، «اسلام در برابر فشار قریش»، «اسلام در مدینه»، «جنگ‌های رسول خدا (ص) تا سال پنجم هجرت» و «به سوی پیروزی بر حجاز».

نویسنده نخست به تحقیق در روش‌‏ها و سبک‏‌های تاریخ نگاری اسلامی و ارزیابی منابع تاریخی پرداخته و با نقد و بررسی و ارزیابی کمبودها به سراغ تحلیلی عمیق‌‏تر از تاریخ اسلام رفته است. این کتاب بیشتر از آنکه تاریخنگاری و روایت و گزارش باشد دارای مولفه‌‏ها و مشخصات تحلیلی است.

صحیفة الحسین (ع) (عربی و فارسی)

کتاب ارزشمند صحیفه امام حسین علیه السلام، نوشته آقای جواد قیومی اصفهانی در فصول و سرفصلهای مختلف و متفاوتی چینش شده است. نویسنده محترم در مقدمه خویش، ادواری از زندگانی پربار سرور آزادگان را با این عناوین مورد بحث و بررسی قرار داده است.

از مهم ترین فصل‌های این کتاب می‌توان به موضوعاتی مثل ادوار زندگی آن حضرت، امام در دوران قبل از امامت، اوضاع جامعه در زمان آن حضرت، موانع انقلاب در زمان معاویه، مبارزات آن حضرت در زمان معاویه، عوامل قیام آن حضرت در عاشورا، پیام آوران انقلاب امام حسین علیه السلام، خطبه حضرت زینب سلام الله علیها در کوفه، خطبه حضرت زینب سلام الله علیها در کاخ یزید و خطبه امام سجاد علیه السلام در شام نام برد.